Η θεωρία της μυθικής πόλης της Ατλαντίδας όπως περιγράφεται στους πλατωνικούς διαλόγους «Τίμαιο» και περισσότερο στον «Κριτία», έχει ακόμη μέχρι τις μέρες μας φανατικούς οπαδούς, οι οποίοι αναπτύσσουν διάφορες θεωρίες για την ακριβή θέση της. Να αναφέρω ότι στο συγκεκριμένο διάλογο, ο Κριτίας, ο πιο γνωστός από τους Τριάκοντα τυράννους και ξάδερφος του Πλάτωνα, άκουσε από τον παππού και συνονόματο, τον Κριτία τον πρεσβύτερο, ο οποίος ήταν τότε ενενήντα χρονών να διηγείται μια αφήγηση του γνωστού νομοθέτη Σόλωνα κατά την παραμονή του στην Αίγυπτο.
Σύμφωνα με τον ιστορικό Βιντάλ-Νακέ[1], ο μύθος της Ατλαντίδας αποτελεί έναν από τους πιο μυστηριώδης διαλόγους της αρχαιότητας γενικότερα, με αποτέλεσμα να μελετηθεί εκτενώς από έναν μεγάλο αριθμό ευρωπαίων στοχαστών και με αυτό τον τρόπο να διατηρηθεί μέχρι την εποχή μας.
Στον διάλογο «Τίμαιο» βρίσκουμε την πρώτη αναφορά για την ήπειρο της Ατλαντίδος. Στο στίχο 24e μαθαίνουμε για «ένα νησί μεγαλύτερο από τη Λιβυή και την Ασία μαζί, πέρα από της Ηράκλειες Στήλες[2]». Φυσικά και πρόκειται για μύθο. Ο Πλάτων έχοντας ζήσει την παρακμή της αθηναϊκής δημοκρατίας, χρησιμοποιεί τον πιο ξακουστό νομοθέτης της -τον Σόλων-, να μιλάει για τις πιο ένδοξες ημέρες της γενέθλιας πόλης του. Συγκεκριμένα, ο Σόλωνας μετά τη δημιουργία των νόμων στην πατρίδα του, ξεκίνησε τα ταξίδια του σε όλο τον γνωστό τότε κόσμο. Κατά την παραμονή του στην Αίγυπτο, έμαθε από τους ιερείς της Νηίθ (το αιγυπτιακό όνομα της Αθηνάς) για την εποχή που η Αθήνα μόνη της αντιμετώπισε επιτυχώς έναν κίνδυνο από την Δύση, τον στρατό των Ατλάντων. Παράλληλα, μαθαίνουμε την ιστορία του νησιού και τον πόθο του Ποσειδώνα με την Κλειτώ, την μοναχοκόρη ενός ζευγαριού αυτοχθόνων που υποστήριζαν την καταγωγή τους από την Αθήνα.
Οι διάλογοι γράφτηκαν γύρω στο 355, χρονολογία μετά τη διάσπαση της Β’ Αθηναϊκής συμμαχίας. Οι πρωταγωνιστές εκτός του Σόλωνα, είναι ο Κριτίας ο πρεσβύτερος, ο Ερμοκράτης ένας Συρακούσιος στρατηγός, ο Κριτίας ο τύραννος που πέθανε με βίαιο τρόπο το 403, πρόσωπα όλα ήδη νεκρά το 355, ένα γεγονός που πρέπει να μας βάζει σε υποψίες από την αρχή για την εγκυρότητα του ως ιστορικό γεγονός. Άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πλατωνικής φιλοσοφίας είναι η χρήση μύθων και παραβολών, προκειμένου να ερμηνευτούν με παραδείγματα, να εξηγήσουν ή ακόμη και να συμπληρώσουν τα επιχειρήματα των πρωταγωνιστών των πλατωνικών διαλόγων.
Επίσης, αν είχε συμβεί ένα τέτοιο γεγονός θα είχε καταγραφεί αρχικά από τον Ηρόδοτο στο έργο του. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Ηρόδοτος όχι μόνο ταξίδεψε σε όλο τον αρχαίο κόσμο, όπως έκανε ο Σόλων, αλλά αφιέρωσε το πρώτο βιβλίο του στον πιο παλιό πολιτισμό, αυτό των Αιγυπτίων. Η σοφία και οι γνώσεις των Αιγυπτίων ήταν ξακουστές στο Μεσογειακό κόσμο και γι’ αυτό το λόγο όλοι οι Έλληνες σοφοί είχαν παραμείνει για μεγάλα χρονικά διαστήματα στη συγκεκριμένη χώρα. Η μοναδική του αναφορά σχετικά με τους Άτλαντες είναι μια περιγραφή στο τέταρτο βιβλίο του για το μέρος που ονομάζουμε σήμερα Αλγερία και αφορά «τον μοναδικό λαό που οι άνθρωποι του δεν έχουν όνομα…και βρίσκονται δίπλα σε ένα βουνό με το όνομα Άτλας που η κορυφή του είναι συνέχεια καλυμμένη από σύννεφα…και οι ντόπιοι λένε ότι είναι ο κίονας που συγκρατεί τον ουρανό».
Ακόμη, ο Θουκυδίδης δεν ανέφερε κάτι σχετικά με την Ατλαντίδα στην αρχαιολογία του. Αξιοσημείωτη ,όμως, παραμένει η αναφορά του Αθηναίου ιστορικού στο τρίτο του βιβλίο για το παλιρροϊκό κύμα που κατέστρεψε το αθηναϊκό οχυρό στο νησί της Αταλάντης στην περιοχή των Οπούντιων Λοκρών στην αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου.
Ο Πλάτωνας προφανώς έβαλε του Άτλαντες του Ηροδότου να προέρχονται πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες στον αχανή ωκεανό, χρησιμοποιώντας τη φυσική καταστροφή της Αταλάντης που περιγράφει ο Θουκυδίδης για να ολοκληρώσει την περιγραφή της αλληγορία του. Ίσως και γι αυτόν το λόγο ο Πλάτων παραδίδει για πρώτη φορά ένα μισοτελειωμένο διάλογο, αφού δεν αναφέρει κρίσιμες λεπτομέρειες όπως πχ. τον τρόπο που οι Αθηναίοι οπλίτες νίκησαν τον στόλο των Ατλάντων και τελειώνει με τον καταποντισμό της ηπείρου από σεισμό. Προφανώς, ο Πλάτων ήθελε να κάνει απλώς κάποιους παραλληλισμούς τόσο για την παρακμή της Αθήνας της εποχής του, αν κρίνουμε και από την επιλογή των πρωταγωνιστών, όσο και με την «Πολιτεία», διάλογο που περιγράφει το ιδανικό πολίτευμα. Νομίζω, αυτοί οι παραλληλισμοί συνεχίστηκαν και στο πρώτο βιβλίο του επόμενου διαλόγου του «Νόμοι», με την περιγραφή της πόλης της Μαγνησίας ως η ιδανική πολιτεία.
Ο μύθος της Ατλαντίδος δεν αναφέρθηκε ξανά από τους ιστορικούς που υπήρξαν μετά τον Πλάτωνα. Δεν βρίσκουμε κάποια αναφορά στα έργα του Αριστοτέλη, του Θεόπομπου – που υπήρξε σύγχρονος του Πλάτωνα-, πόσο μάλλον στο έργο του Πολυβίου. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρθηκε στους Άτλαντες του Ηροδότου και σε όχι σε αυτούς με τη πλατωνική σημασία του όρου. Στην ελληνιστική περίοδο, η καταγραφή της ιστορίας στράφηκε οριστικά στην έρευνα –σύμφωνα με το πρότυπο του Θουκυδίδη. Τέλος να αναφέρω το σχόλιο του νεοπλατωνιστή Πρόκλου τον 4ο αιώνα, στο έργο του «Υπόμνημα εις τον Τίμαιο» ότι αν και διατηρεί τις επιφυλάξεις του, αν είναι αληθινό γεγονός η ύπαρξη της Ατλαντίδος ή όχι, ο Πλάτων ήθελε σίγουρα να υπογραμμίσει την καίρια σημασία της Αθήνας ως πνευματικό κέντρο του αρχαίου κόσμου σε μια σκοτεινή εποχή για την πόλη.
Βιβλιογραφία
Πλάτων, Τίμαιος – Κριτίας, εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα, 1992.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Βιντάλ-Νακέ Π., Η Ατλαντίδα – Μικρή ιστορία ενός πλατωνικού μύθου, μτφ. Χρήστος Δ. Μεραντζάς, εκδόσεις Ολκός, Αθήνα, 2006.
[1] Βιντάλ-Νακέ Π., Η Ατλαντίδα – Μικρή ιστορία ενός πλατωνικού μύθου, μτφ. Χρήστος Δ. Μεραντζάς, εκδόσεις Ολκός, Αθήνα, 2006.
[2] Λιβυή ονομάζεται η Αφρική κατά τους αρχαίους χρόνους, ενώ οι Ηράκλειες Στήλες είναι ο πορθμός του Γιβραλτάρ. Ονομάζεται έτσι γιατί αποτελεί το πιο μακρινό σημείο που έφτασε ο Ηρακλής στη Δύση.
Giorgos Trigkas's blog 